Hordhac
Wahaabiyada iyo Khawaarijta waa laba fikradood oo taariikhiyan ka soo kala jeeda waqtiyo kala duwan, balse waxaa jira dood ku saabsan xiriirka ka dhexeeya. Qaar ka mid ah culimada Islaamka iyo falanqeeyeyaasha siyaasadeed ayaa aaminsan in ay jiraan waxyaabo isku mid ah oo u dhaxeeya, halka kuwa kalena ay qabaan in Wahaabiyada iyo Khawaarijta yihiin laba aragti oo aad u kala fog.
Maqaalkan, waxaan si cilmiyeysan u falanqayn doonnaa xidhiidhka u dhexeeya labada fikradood, annaga oo eegi doona:
1. Asalka iyo Taariikhda Labada Kooxood
2. Mabaadi’da iyo Fahamka Diineed
3. Xiriirka Falsafadeed ee U Dhexeeya
4. Kala-duwanaanshahooda
5. Gunaanad iyo Aragtiyo Kooban
—
1. Asalka iyo Taariikhda Labada Kooxood
Khawaarijta:
Khawaarijtu waa koox diimeed ka go’day Muslimiinta xilligii khilaafada Alī bin Abī Tālib (RC) kadib dagaalkii Siffiin (657 CE). Waxay rumaysnaayeen in qofkii Muslim ah ee denbi weyn galo uu yahay gaal oo la dili karo. Waxay si adag u diidanaayeen cid kasta oo aan raacin aragtidooda, iyaga oo ka hortagay khilaafada Islaamka ee markaas jirtay.
Wahaabiyada:
Wahaabiyadu waxay ka timid fikradii uu aasaasay Sheekh Maxamed bin Cabdulwahaab (1703–1792) oo ka soo jeeday Najd, Sacuudi Carabiya. Wuxuu diidanaa caadooyinka suufiyada, xurmaynta qabuuraha, iyo wax kasta oo uu u arkayay “bidco” diinta lagu daray. Waxa uu sheegtay inuyahay Muslim saafi ah, iyadoo fikradiisa ay taageertay qoyska Aala-Sacuud oo markii dambe noqday boqortooyada Sacuudi Carabiya.
—
2. Mabaadi’da iyo Fahamka Diineed
Inkasta oo Wahaabiyadu aysan si toos ah u sheegan in ay xiriir la leeyihiin Khawaarijta, haddana waxaa jira waxyaabo la is barbardhigi karo:
Takfiirka (Gaaleeysiiya Muslimiinta kale): Khawaarijtu waxay rumaysnaayeen in qofka Muslimka ah ee danbi weyn galaa uu ka baxayo diinta. Wahaabiyaduna, gaar ahaan fikradii Maxamed bin Cabdulwahaab, waxay ku eedayn jireen Muslimiinta kale in ay ku dhex jiraan “shirk” iyo “bidco,” taas oo keentay in dad badan ay gaalaysiiyaan.
Isticmaalka Xoogga iyo Jihaadka: Khawaarijtu waxay si toos ah u qaateen fikradda ah in ay la dagaalamaan cid kasta oo ka hor timaadda aragtidooda, taasoo sababtay in ay si xagjirnimo ah u adeegsadaan khaarajin iyo dagaallo aan xad lahayn. Dhanka kale, Wahaabiyadu waxay taageersanaayeen jihaadka ka dhanka ah Muslimiinta aan raacsanayn aragtidooda, iyagoo dagaallo badan ku qaaday Muslimiin kale, gaar ahaan xilligii ay la wareegayeen Najd iyo Xijaaz.
Fahamka Tawxiidka iyo Shirkiga: Wahaabiyadu waxay aad u adkeeyeen macnaha tawxiidka iyagoo sheegaya in cid kasta oo wax u baryaysa nabi, awliyo, ama qof dhintay ay tahay mushrik. Khawaarijtu sidoo kale waxay aad u adkeeyeen macnaha tawxiidka, iyagoo aaminsanaa in qofkii wax yar uga leexdo tawxiidka uu yahay gaal.
—
3. Xiriirka Falsafadeed ee U Dhexeeya
Waxaa jira fikrado muujinaya in Wahaabiyada iyo Khawaarijta ay leeyihiin xiriir falsafadeed, inkasta oo aysan isku mid ahayn:
1. Xagjirnimo diineed: Labaduba waxay muujiyeen xagjirnimo diineed oo aad u sarreysa, iyagoo dadka kale u arkaya in ay yihiin kuwa khaldan.
2. Adeegsiga xoogga: Labada kooxoodba waxay isticmaaleen xoog iyo maquunin si ay u fuliyaan aragtidooda diimeed.
3. Gaalaysiinta Muslimiinta kale: Inkasta oo qaabkoodu kala duwanaa, haddana waxay labaduba gaalaysiiyeen Muslimiin badan.
4. Diidmada dhexdhexaadnimada: Labaduba ma ogola dhexdhexaadnimo, qofka aan raacsaneyn fikirkooda waa la gaaleysiinaya kadibna wa la dilayaa.
Si kastaba ha ahaatee, waxaa jira kala duwanaansho la taaban karo oo u dhexeydsa.
—
4. Kala-duwanaanshahooda
Inkasta oo ay jiraan waxyaabo isku eg, haddana Wahaabiyada iyo Khawaarijta way ku kala duwan yihiin dhowr qodob:
1. Taariikh ahaan kala duwan: Khawaarijtu waxay jireen waqti hore, halka Wahaabiyadu ay soo if baxeen qarnigii 18-aad.
2. Awood siyaasadeed: Wahaabiyada waxaa taageeray boqortooyada Sacuudiga, halka Khawaarijtu ay ahaayeen koox gooni u taagan oo aan lahayn taageero dowladeed.
3. Manhajka fiqiga: Wahaabiyadu waxay ku salaysnaayeen fiqiga Xambaliyada, halka Khawaarijtu ay ka fogayeen madhabyada Islaamka.
4. Qaabka dagaalka: Khawaarijtu si toos ah ayay u dagaalami jireen, halka Wahaabiyadu ay dowlada Sacuudiga tageeri jirta dagaalkooda.
—
5. Gunaanad iyo Aragtiyo Kooban
Xiriirka ka dhexeeya Wahaabiyada iyo Khawaarijta waa mid muran dhaliyay. Waxaa jirta isbarbardhig ay sameeyaan culimada qaarkood, halka kuwa kalena ay sheegaan in Wahaabiyadu aysan ahayn Khawaarij balse ay yihiin koox ka timid madhabka Xambaliyada oo si adag ugu dheggan.
Waxa la isku raacsan yahay waa in labadooduba ay aaminsanaayeen aragti adag oo Islaamka ku saabsan, isla markaana ay saameyn weyn ku yeesheen taariikhda Islaamka. Hase yeeshee, Khawaarijtu waxay ahayd firqo diimeed oo ka go’day Muslimiinta hore, halka Wahaabiyadu ay noqdeen dhaqdhaqaaq diimeed oo xoojinaya awoodda Boqortooyada Sacuudi Carabiya.
Dhammaan doodahaas waxay muujinayaan in xiriirka u dhexeeya Wahaabiyada iyo Khawaarijta uu yahay mid la falanqeyn karo balse aan si toos ah loogu sheegi karin in Wahaabiyada ay yihiin Khawaarij cusub.
Adigu Maxay Kula Tahay?
W/Q: Gaarane Garab-Mawaaye
